માનવ મૂલ્યોના વિકાસમાં શિક્ષણની ભૂમિકા|Role of education in developing human values in Gujarati

માનવ મૂલ્યોના વિકાસમાં શિક્ષણની ભૂમિકાની ચર્ચા કરો.

 

માનવ મૂલ્યો અથવા મૂલ્યોના વિકાસમાં શિક્ષણની ભૂમિકા સમજતા પહેલા, મૂલ્ય શું છે તે જાણવું આપણા માટે જરૂરી છે? અને તે કેમ જરૂર છે?

 

મૂલ્યનો અર્થ- તેમાં કોઈ શંકા નથી કે એકવીસમી સદીમાં, મૂલ્ય આધારિત શિક્ષણની ખૂબ જ જરૂરી છે કારણ કે હાલનો સમય મૂલ્યોની સ્થાપના માટેનો સમય નથી, પરંતુ તે મૂલ્યની વિઘટનનો સમય છે. આવા સમયે આશાની કિરણ તે મૂલ્ય આધારિત શિક્ષણ પ્રદાન કરવું.

 

આજે, માનવ મૂલ્યોના પતનનું વાતાવરણ છે જેમ કે અવિશ્વાસ, બેઇમાની, ઈર્ષ્યા, લૂંટ, ભ્રષ્ટાચાર, અવગણના, માતાપિતાની અવગણના, પરિણામે સમાજમાં સકારાત્મકતાને બદલે સમાજમાં નકારાત્મકતાનું વાતાવરણ સર્જાયું છે. આવા વિકૃત અને બગડેલા વાતાવરણને સુધારવા માટે શિક્ષણ અસરકારક માધ્યમ છે.

મૂલ્ય એ અમૂર્ત ખ્યાલ અથવા ધોરણ છે, જેના આધારે લાગણીઓ, વિચારો, ક્રિયાઓ, ગુણો, objects, વ્યક્તિઓ, જૂથો, લક્ષ્યો, અર્થ વગેરેનું મૂલ્યાંકન ઇચ્છનીય અથવા અનિચ્છનીય, વધુ પ્રશંસનીય અથવા ઓછા પ્રશંસનીય, વધુ યોગ્ય છે અથવા ઓછા સાચા વગેરે ફોર્મમાં કરવામાં આવે છે, તેને મૂલ્ય કહેવામાં આવે છે. દરેક સમાજ માટે મૂલ્ય ખૂબ સંવેદનશીલ અને મહત્વપૂર્ણ છે. સમાજમાં સામાજિક સંતુલન અને વર્તન એકરૂપતા જાળવવામાં મદદરૂપ થાય છે. મૂલ્ય(Value) શબ્દ લેટિન ભાષાના Valere થી ઉદ્ભવે છે જે વસ્તુની  કિંમત અથવા ઉપયોગિતાને વ્યક્ત કરે છે. ભારતીય શાસ્ત્રોમાં, શીલ શબ્દનો ઉપયોગ મૂલ્યને બદલે કરવામાં આવ્યો છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, મૂલ્ય વર્ચ્યુઅલ રીતે એક પ્રકારનું ધોરણ છે જે સમાજના લોકોની ઓળખ અને સમાજના સ્તર અને સમાજના લોકો પાસેથી તેમના પ્રત્યે આદરની લાગણીમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે.

 

અર્બનના મતે, "મૂલ્ય એ છે જે માનવ ઇચ્છાઓને સંતોષી શકે છે."

 

કેન અનુસાર, "મૂલ્યો એ આદર્શ માન્યતાઓ અથવા ધોરણો છે જે સમાજ અથવા સમાજના મોટાભાગના સભ્યો દ્વારા સ્વીકારવામાં આવ્યા છે."

 

પાર્સન્સના મતે, "સામાજિક પ્રણાલીમાં અનેક અભિગમો વચ્ચે એક અભિગમ પસંદ કરવા માટે મૂલ્ય એ એક માનક છે."

સમયાંતરે વિદ્વાનો દ્વારા આપવામાં આવેલ મૂલ્યોની વ્યાખ્યાઓના અભ્યાસ અને વિશ્લેષણ પરથી તે સ્પષ્ટ થાય છે કે મૂલ્યો માનવીય વર્તનના નિર્ધારકો અને માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો અને ધોરણો છે જેમાંથી સામાજિક વ્યવસ્થાના વિવિધ વિકલ્પો પસંદ કરેલ સિસ્ટમ અનુસાર કાર્ય કરવા માટે માર્ગદર્શન પ્રદાન કરે છે.

 

મૂલ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાત –

મૂલ્ય શિક્ષણનો ખ્યાલ પ્રમાણમાં વ્યાપક અને નવો ખ્યાલ હોઈ શકે છે પરંતુ તે સદીઓથી અસ્તિત્વમાં છે. મૂલ્ય શિક્ષણ એ ધાર્મિક શિક્ષણ અને નૈતિક શિક્ષણ જેવા પરંપરાગત રીતે પ્રચલિત ખ્યાલોથી અલગ છે. જ્યાં સુધી મૂલ્ય શિક્ષણનો સંબંધ છે, તો તેનો અર્થ એ છે કે શિક્ષણ કે જેના દ્વારા આપણા નૈતિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક મૂલ્યો એક માળા તરીકે એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય. આ અંતર્ગત વિવિધ તત્વો, પરિમાણો અને વિષયોને મૂલ્યલક્ષી બનાવીને વિદ્યાર્થીઓના વ્યક્તિત્વમાં વિવિધ મૂલ્યોનો સમાવેશ કરવા પર ભાર મૂકવામાં આવે છે જેથી તેમનો સંતુલિત અને સર્વાંગી વિકાસ થઈ શકે. મૂલ્ય શિક્ષણ બે અર્થમાં વ્યક્ત થાય છે.

(1) મૂલ્યોનું શિક્ષણ- આ અંતર્ગત નૈતિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક મૂલ્યોનું શિક્ષણ સ્વતંત્ર વિષય તરીકે આપવામાં આવે છે જેમ કે ઇતિહાસ, ભૂગોળ, જીવવિજ્ઞાન, રસાયણશાસ્ત્ર, ભૌતિકશાસ્ત્ર વગેરેનું શિક્ષણ.

(2) મૂલ્ય આધારિત શિક્ષણ - આ અંતર્ગત તમામ વિષયોમાં મનોવૈજ્ઞાનિક રીતે મૂલ્યોનો સમાવેશ કરીને ઉક્ત મૂલ્યોના વિકાસ પર ભાર મૂકવામાં આવે છે.

 

મૂલ્યોના વિકાસમાં શિક્ષણની ભૂમિકા –

મૂલ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાતની ચર્ચા એ સ્પષ્ટ કરે છે કે મૂલ્યોના વિકાસમાં શિક્ષણ શું ભૂમિકા ભજવી શકે છે. ભારત જેવા બહુસાંસ્કૃતિક દેશ માટે મૂલ્યોનું શિક્ષણ વધુ મહત્વ ધરાવે છે. ભારતને હંમેશા તેની કલા, સંસ્કૃતિ, તત્વજ્ઞાન વગેરેની ભવ્ય પરંપરાઓ પર ગર્વ રહ્યો છે પરંતુ સમકાલીન યુગમાં આપણી પ્રાચીન પરંપરાઓ અને મૂલ્યો અવિશ્વાસ અને પરસ્પર અવિશ્વાસના વાતાવરણમાં ઝાંખા પડી રહ્યા છે. કહેવાતી આધુનિકતા, અસ્તિત્વવાદી જીવન, વ્યક્તિત્વવાદી નાસ્તિકતા, પશ્ચિમી સભ્યતાનું આંધળું અનુકરણ, તર્કસંગત વિચાર વગેરેની ભ્રામક વિભાવનાની સંયુક્ત અસરોથી આપણા પ્રાચીન મૂલ્યો પ્રદૂષિત થઈ રહ્યા છે.

ઉપરોક્ત પ્રદૂષિત અને મુશ્કેલીગ્રસ્ત વાતાવરણે મૂલ્ય શિક્ષણની અનિવાર્યતા તરફ સૌનું ધ્યાન દોર્યું છે. સંક્રાંતિકાળ દરમિયાન આપણે કર્તવ્ય કે કાર્ય સંસ્કૃતિને બદલે ઉપભોક્તાવાદી સંસ્કૃતિનું આંધળું પાલન કર્યું છે. આ ઉપભોક્તાવાદી સંસ્કૃતિએ મૂલ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાતને વધુ પ્રબળ બનાવી છે.

 

ઉપરોક્ત અને અન્ય પરિબળોની સંયુક્ત અસરના પરિણામે માનવ વર્તનમાં થયેલા ઘટાડાથી તમામ પ્રબુદ્ધ વિચારકો ચોક્કસપણે ચિંતિત છે. દેશના લગભગ તમામ રાજકીય, સામાજિક, સાહિત્યિક અને શૈક્ષણિક મંચોમાંથી જીવનમૂલ્યોની પુનઃસ્થાપનાની માંગ છે. તેમની પુનઃસ્થાપના માટે મૂલ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાત અનુભવાઈ રહી છે. આ જ કારણ છે કે નવી એજ્યુકેશન પોલિસીમાં પણ મૂલ્યોના ઘટી રહેલા સ્તરને લઈને ચિંતિત છે, ત્યારે શિક્ષણમાં મૂલ્યો પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

 

શાળા કક્ષાએ મૂલ્ય શિક્ષણના ઉદ્દેશ્યો –

શાળા કક્ષાએ મૂલ્ય શિક્ષણના નીચેના ઉદ્દેશ્યો હોવા જોઈએ.

૧.વિદ્યાર્થીઓને જવાબદાર નાગરિક બનવાની તાલીમ આપવી.

૨.સમાજવાદ, રાષ્ટ્રીય એકતા, લોકશાહી, બિનસાંપ્રદાયિકતા અને તમામ ધર્મોની સમાનતા, સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય – રાષ્ટ્રીય લક્ષ્યોનો સાચો અર્થ સાકાર કરવો.

૩.તેમને દેશની સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક પરિસ્થિતિ વિશે જાગૃત કરવા.

૪.વિદ્યાર્થીઓમાં સહકાર, પ્રેમ, કરુણા, શાંતિ, અહિંસા, હિંમત, સમાનતા, ન્યાય, બંધુત્વ, વૈજ્ઞાનિક અભિગમ વગેરે જેવા મૂળભૂત ગુણો વિકસાવવા.

૫.વિદ્યાર્થીઓને પોતાને જાણવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવા જેથી તેઓ પોતાનામાં આત્મવિશ્વાસ રાખી શકે.

૬.તેમનામાં પોતાને અને તેમના સાથીદારો પ્રત્યે, તેમના દેશ પ્રત્યે, માનવતા પ્રત્યે, તમામ ધર્મો અને સંસ્કૃતિઓ પ્રત્યે, જીવન અને પર્યાવરણ પ્રત્યે યોગ્ય અભિગમ કેળવવો.

 

શિક્ષણના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો મૂલ્યોના વિકાસમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

મૂલ્ય વિકાસ માટે શિક્ષણના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો નીચે મુજબ છે:

 

૧.મૂલ્યોના વિકાસ માટે સમાજની સામાજિક અને આર્થિક વ્યવસ્થાના સંદર્ભમાં શિક્ષણનો અમલ કરવો જોઈએ.

૨.મૂલ્ય વિકાસ માટેના શિક્ષણના સિદ્ધાંતો ધાર્મિક શિક્ષણના સિદ્ધાંતોથી અલગ છે. તેથી, કોઈ વિશેષ ધર્મ પર ભાર ન આપવો જોઈએ.

૩.મૂલ્ય શિક્ષણના કાર્યક્રમની સફળતા ઘર, શાળા અને શિક્ષકના આદર્શ વાતાવરણ પર આધારિત હોવી જોઈએ.

૪.મૂલ્યોના વિકાસ માટે શિક્ષણને સ્વતંત્ર વિષય તરીકે સ્થાન આપવું જોઈએ. આ માટેના મૂલ્યો વિવિધ વિષયોમાં શામેલ હોવા જોઈએ.

૫.બંધારણમાં નિર્દેશિત મૂલ્યો અને સામાજિક જવાબદારીના મૂલ્યોના વિકાસ માટે શિક્ષણ એ કેન્દ્રબિંદુ હોવા જોઈએ.

મૂલ્યોના વિકાસમાં કૌટુંબિક શિક્ષણ, સામાજિક શિક્ષણ અને શાળા શિક્ષણનો સમાંતર ફાળો હોય  તો જ સમાજમાં નિર્ધારિત મૂલ્યની સ્થાપના કરી શકાય.

 

મૂલ્યોના વિકાસમાં કૌટુંબિક શિક્ષણની ભૂમિકા –

 

સમાજનો આધાર માનવીય સંબંધો પર આધારિત છે. માનવીય સંબંધોના મૂળ સ્ત્રોત તરીકે, કુટુંબ જેવી સંસ્થા પ્રાથમિક સ્થાન ધરાવે છે. માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન, દાદા-દાદી જેવા પરિવારના સદસ્યો સમાજમાં બીજે ક્યાંય કોઈ સંબંધમાં જોવા મળતા નથી, પરંતુ પરિવારમાંથી બહાર ગયા પછી પણ લોકો સ્ત્રીઓ સાથે માતૃસંબંધ, વડીલો સાથે પિતાનો સંબંધ અને ભાઈચારાનો સંબંધ બાંધે છે. જો તેના કૌટુંબિક અનુભવો સુખદ, સરળ, સરળ અને સુમેળભર્યા હોય, તો સમય જતાં તે પરિવારની બહાર પણ સમાન સંબંધો અને ભાવનાત્મક જોડાણો વિકસાવે છે. તેથી, આ કૌટુંબિક મૂલ્યો શીખવવામાં કૌટુંબિક શિક્ષણ અને મૂલ્યોનો અનોખો ફાળો છે. રેયમેન્ટના જણાવ્યા અનુસાર, "બાળકો એક જ શાળામાં અભ્યાસ કરે છે, એક જ શિક્ષકોથી પ્રભાવિત થાય છે અને સમાન વસ્તુઓનો અભ્યાસ કરે છે, તેમ છતાં તેઓ તેમના ઘરના કારણે તેમના સામાન્ય જ્ઞાન, રુચિઓ, વાણી, વર્તન અને નૈતિકતામાં એકબીજાથી અલગ છે. તેઓ સંપૂર્ણપણે એક-બીજાથી અલગ હોય શકે છે. હકીકતમાં, બાળક ઘરથી જ મૂલ્યો શીખવાનું શરૂ કરે છે. મૂલ્યોના વિકાસમાં સામાજિક શિક્ષણની ભૂમિકા: માણસ એક સામાજિક પ્રાણી છે. સમાજ સિવાય તેના અસ્તિત્વની કલ્પના પણ કરી શકાતી નથી. માણસે તેના લાંબા ઈતિહાસમાં સમાજના રૂપમાં એક સંગઠન બનાવ્યું છે. આ સંગઠનમાં એક તરફ આપણને કામ કરવાની મર્યાદામાં રાખવામાં આવે છે, તો બીજી તરફ આપણને અમુક કાર્યો કરવાની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા અને સ્વચ્છંદતા છે. આ ઉપરાંત કેટલાક કાર્યો કરવા પર પણ સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ છે. સમાજના સંગઠનમાં એક વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી છે જેમાં આપણે ચોક્કસ રીતે જીવવાનું અને વર્તન કરવાનું છે.

માનવ સમાજ પોતાના મૂલ્યો, આદર્શો, પરંપરાઓ, ધોરણો અને કાર્યોને ભાવિ પેઢી સુધી પહોંચાડીને પોતાને જીવંત રાખે છે. જે સમાજમાં લોકો તેમના સાર્વત્રિક રીતે સ્વીકૃત મૂલ્યો, આદર્શો, પરંપરાઓ, ધોરણો અને ક્રિયાઓ પ્રત્યે આદર અને વફાદારીની લાગણી ધરાવે છે, તે સમાજના મૂલ્યોની સમૃદ્ધિ વધુ છે. ફ્રેન્કલિનના જણાવ્યા મુજબ, "સમાજ તેના સભ્યોમાં જ્ઞાન, કૌશલ્ય, આદર્શ મૂલ્યો અને વર્તનનો પ્રસાર અને જાળવણી કરવા શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની સ્થાપના કરે છે જે તેની પોતાની સ્થિરતા અને સતત વિકાસ માટે જરૂરી છે."

 

મૂલ્યોના વિકાસમાં શાળા શિક્ષણની ભૂમિકા-

 

શાળા શિક્ષણ વિદ્યાર્થીઓમાં મૂલ્યો વિકસાવવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. બાળક કુટુંબની સંસ્થામાંથી કૌટુંબિક વાતાવરણ મુજબના મૂલ્યોને આત્મસાત કરીને શાળામાં પ્રવેશ કરે છે. કૌટુંબિક પૃષ્ઠભૂમિમાં વિવિધતા સ્વાભાવિક છે. શાળાના આગમન પછી, શાળા જેવી સંસ્થામાં હકારાત્મક મૂલ્યો વધુ શુદ્ધ થાય છે. મૂલ્યોના વિકાસમાં શાળાની ભૂમિકા વિશે રોબિન મેરો કહે છે કે શાળામાં મૂલ્યોના વિકાસ માટે બે મુખ્ય પાયા છે.

૧.શાળાનું સુમેળભર્યું અને સોહાર્દપૂર્ણ તંદુરસ્ત વાતાવરણ.

૨.શિક્ષકો દ્વારા આદર્શ રજૂઆત.

 

શાળાનું વાતાવરણ, શિક્ષકોનું વ્યક્તિત્વ અને વર્તન, શાળામાં ઉપલબ્ધ માળખાકીય સુવિધાઓ અને કૌટુંબિક અને સામાજિક પૃષ્ઠભૂમિ આ તમામ બાબતો વિદ્યાર્થીઓને મૂલ્ય લક્ષી બનાવવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. શાળાની સવારની એસેમ્બલી, અભ્યાસક્રમ અને સહઅભ્યાસીક પ્રવૃતિઓ, તમામ ધર્મોના ધાર્મિક તહેવારોનું આયોજન, કાર્ય અનુભવ, રમતગમત, વિષય આધારિત ક્લબ, વિદ્યાર્થીઓમાં સમાજ સેવા, સહકાર અને પરસ્પર સંવાદિતા, વફાદારી વગેરે જેવી પ્રવૃત્તિઓ જીવનના વિકાસમાં મદદરૂપ થાય છે. તેથી, મૂલ્યોના વિકાસમાં, શાળા અને શાળાના વાતાવરણમાં આપવામાં આવતું શિક્ષણ “લોકશાહી, પ્રોત્સાહક, સ્વસ્થ, સુંદર, શિસ્તબદ્ધ, સહનશીલ, કર્તવ્યનિષ્ઠ અને સર્જનાત્મક હોવું જોઈએ. આ સંદર્ભમાં ગુરુ રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે કહ્યું હતું કે - “જ્યારે આપણા શિક્ષકો સમજવા લાગશે કે આપણે ગુરુના આસન પર બેઠા છીએ અને આપણે આપણા જીવન દ્વારા વિદ્યાર્થીઓમાં જીવનનો શ્વાસ ફૂક્વાનો છે, ત્યારે આપણે આપણા જ્ઞાન દ્વારા તેમના હૃદયમાં જ્ઞાન અને વિદ્યાનો પ્રકાશ જગાડવો છે. આપણે આપણા પ્રેમ અને સ્નેહ દ્વારા બાળકોનો  ઉદ્વાર કરવાનો છે, આપણે તેમનું અમૂલ્ય જીવન સુધારવાનું છે, તો તેઓ એવી વસ્તુઓ આપવા તૈયાર થશે જે વેચાણ માટે નથી અને જે કિંમત ચૂકવીને મેળવી શકાતી નથી એ મૂલ્ય. તે જ સમયે, વિદ્યાર્થીઓ સરકાર દ્વારા નહીં પરંતુ ધર્મ અને કુદરતી કાયદાના નિયમો અનુસાર આદરણીય અને પૂજનીય બની શકશે.