એરિક્સનના વિકાસના તબક્કાઓ ઉદાહરણ આપી સમજાવો|Erik Erikson Psychosocial Development Theory

એરિક એરિક્સન (Erik Erikson) ના મનોસામાજિક વિકાસ સિદ્ધાંત (Psychosocial Development Theory) મુજબ, મનુષ્યનો વિકાસ આઠ તબક્કાઓમાં થાય છે, જેમાં દરેક તબક્કે વ્યક્તિ ચોક્કસ મનોસામાજિક સંઘર્ષનો સામનો કરે છે. આ સંઘર્ષોનું સફળ નિરાકરણ વ્યક્તિના વ્યક્તિત્વ અને સામાજિક સંબંધોના વિકાસમાં મદદ કરે છે.

નીચે એરિક્સનના આઠ તબક્કાઓનું વર્ણન ઉદાહરણ સાથે આપેલ છે:

 

 1. વિશ્વાસ અથવા અવિશ્વાસ (Trust vs. Mistrust) 

  ઉંમર: જન્મથી 18 મહિના 

   આ તબક્કામાં બાળક આધાર રાખે છે કે તેની મૂળભૂત જરૂરિયાતો (જેમ કે ખોરાક, પ્રેમ, સંભાળ) પૂરી થશે. જો સંભાળ સતત અને પ્રેમાળ હોય, તો બાળક વિશ્વાસ શીખે છે; નહીં તો અવિશ્વાસ વિકસે છે. 

    ઉદાહરણ: જો એક શિશુ ભૂખ્યું હોય અને માતા-પિતા તેને સમયસર ખોરાક આપે, તો તે વિશ્વાસ વિકસાવે છે. પરંતુ જો તેની જરૂરિયાતોની અવગણના થાય, જેમ કે લાંબા સમય સુધી રડવા છતાં ધ્યાન ન આપવામાં આવે, તો તે દુનિયા પ્રત્યે અવિશ્વાસ અનુભવે છે.

 

 2. સ્વાયત્તતા અથવા શરમ અને શંકા (Autonomy vs. Shame and Doubt) 

ઉંમર: 18 મહિનાથી 3 વર્ષ 

   બાળક આ તબક્કે સ્વતંત્રતા વિકસાવે છે, જેમ કે પોતાનું ભોજન ખાવું, શૌચાલયનો ઉપયોગ કરવો વગેરે. સંભાળ રાખનારા ટેકો આપે તો બાળક આત્મવિશ્વાસ અનુભવે છે, નહીં તો શરમ અથવા શંકા અનુભવે છે. 

ઉદાહરણ: જો બાળક પોતે કપડાં પહેરવાનો પ્રયાસ કરે અને માતા-પિતા તેને પ્રોત્સાહન આપે, તો તે સ્વાયત્તતા વિકસાવે છે. પરંતુ જો તેના પ્રયાસોની મજાક ઉડાવવામાં આવે, તો તે શરમ અનુભવે છે.

 

 3. પહેલ અથવા અપરાધભાવ (Initiative vs. Guilt) 

ઉંમર: 3 થી 5 વર્ષ 

   બાળકો આ તબક્કે પોતાની રીતે પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરે છે અને નવી વસ્તુઓ શીખવાનો પ્રયાસ કરે છે. પ્રોત્સાહનથી તેઓ પહેલ લેવાનું શીખે છે, પરંતુ ટીકા થાય તો અપરાધભાવ અનુભવે છે. 

ઉદાહરણ: એક બાળક જો રમતમાં નવો નિયમ બનાવવાનો પ્રયાસ કરે અને તેના માતા-પિતા તેને સમર્થન આપે, તો તે પહેલ લેવામાં આત્મવિશ્વાસ અનુભવે છે. પરંતુ જો તેને ડરાવવામાં આવે કે "આવું ન કર", તો તે અપરાધભાવ અનુભવે છે.

 

 

 4. ઉદ્યમ અથવા હીનતાભાવ (Industry vs. Inferiority) 

ઉંમર: 6 થી 11 વર્ષ 

   આ તબક્કે બાળક શાળામાં અને સામાજિક વાતાવરણમાં કૌશલ્યો વિકસાવે છે. સફળતા તેને સક્ષમતાનો અનુભવ કરાવે છે, જ્યારે નિષ્ફળતા હીનતાભાવ તરફ દોરી જાય છે. 

ઉદાહરણ: જો બાળક શાળામાં પ્રોજેક્ટમાં સારું પ્રદર્શન કરે અને શિક્ષક તેની પ્રશંસા કરે, તો તે ઉદ્યમ અનુભવે છે. પરંતુ જો તેના પ્રયાસોની સતત ટીકા થાય, તો તે પોતાને અસમર્થ માને છે.

 

 

 5. ઓળખ અથવા ભૂમિકા ગૂંચવણ (Identity vs. Role Confusion) 

ઉંમર: 12 થી 18 વર્ષ 

   કિશોરાવસ્થામાં વ્યક્તિ પોતાની ઓળખ શોધે છે, જેમ કે તે કોણ છે, તેના મૂલ્યો શું છે. સફળ ઓળખની રચના આત્મવિશ્વાસ આપે છે, નહીં તો ગૂંચવણ થાય છે. 

ઉદાહરણ: એક કિશોર જો પોતાના શોખ (જેમ કે સંગીત) દ્વારા પોતાની ઓળખ શોધે અને સમાજમાં સ્વીકૃતિ મેળવે, તો તેની ઓળખ મજબૂત થાય છે. પરંતુ જો તેને પોતાના ભવિષ્ય અથવા મૂલ્યો વિશે ગૂંચવણ રહે, તો તે ભૂમિકા ગૂંચવણ અનુભવે છે.

 

 6. આત્મીયતા અથવા અલગાવ (Intimacy vs. Isolation) 

ઉંમર: 19 થી 40 વર્ષ 

   આ તબક્કે વ્યક્તિ પ્રેમાળ અને નજીકના સંબંધો બનાવવા પર ધ્યાન આપે છે. સફળ સંબંધો આત્મીયતા વિકસાવે છે, નહીં તો એકલતા અથવા અલગાવનો અનુભવ થાય છે. 

ઉદાહરણ: જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાના જીવનસાથી સાથે ગાઢ સંબંધ બનાવે, તો તે આત્મીયતા અનુભવે છે. પરંતુ જો સંબંધોમાં નિષ્ફળતા મળે, તો તે એકલતા અનુભવે છે.

 

 7. સર્જનશીલતા અથવા ઠપકો (Generativity vs. Stagnation) 

ઉંમર: 40 થી 65 વર્ષ 

   આ તબક્કે વ્યક્તિ સમાજ અને આગામી પેઢી માટે યોગદાન આપવા માંગે છે, જેમ કે બાળકોનું ઉછેર, સામાજિક કાર્ય કે કારકિર્દીમાં યોગદાન. સફળતા સર્જનશીલતા આપે છે, નહીં તો ઠપકો અનુભવાય છે. 

ઉદાહરણ: એક વ્યક્તિ જો સમાજસેવા અથવા પોતાના બાળકોના ઉછેરમાં યોગદાન આપે, તો તે ઉત્પાદકતા અનુભવે છે. પરંતુ જો તે પોતાના જીવનને અર્થહીન માને, તો તે ઠપકો અનુભવે છે.

 

 8. અખંડિતતા અથવા નિરાશા (Integrity vs. Despair) 

ઉંમર: 65 વર્ષથી મૃત્યુ સુધી 

   આ તબક્કે વ્યક્તિ પોતાના જીવનનું પાછું વળીને મૂલ્યાંકન કરે છે. જો તેને પોતાનું જીવન અર્થપૂર્ણ લાગે, તો તે અખંડિતતા અનુભવે છે; નહીં તો નિરાશા અનુભવે છે. 

ઉદાહરણ: એક વૃદ્ધ વ્યક્તિ જો પોતાના જીવનની સિદ્ધિઓ અને સંબંધો પર ગર્વ અનુભવે, તો તે અખંડિતતા અનુભવે છે. પરંતુ જો તેને લાગે કે તેનું જીવન નકામું હતું, તો તે નિરાશા અનુભવે છે.

 

દરેક તબક્કે સફળતા વ્યક્તિને આગળના તબક્કા માટે મજબૂત બનાવે છે, જ્યારે નિષ્ફળતા ભાવિ તબક્કાઓમાં પડકારો ઉભા કરી શકે છે. આ સિદ્ધાંત સમજાવે છે કે વ્યક્તિનો વિકાસ જીવનભર ચાલતી પ્રક્રિયા છે, જેમાં સામાજિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક પરિબળો મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.