તમારા મતે વ્યક્તિત્વ એટલે શું? વિદ્યાર્થીના વ્યક્તિત્વ ઘડતરમાં શિક્ષકની ભૂમિકા ચર્ચો|The role of the teacher in shaping the personality of the student

વ્યક્તિત્વ એટલે શું?

મારા મતે, વ્યક્તિત્વ (Personality) એ એક વ્યક્તિનો સમગ્ર અને અનન્ય માનસિક ગુણધર્મોનો સમૂહ છે. તે માત્ર બાહ્ય દેખાવ અથવા વર્તન જ નહીં, પણ આંતરિક વિચારો, મૂલ્યો, ભાવનાઓ, અભિગમો (attitudes), રુચિઓ અને અનુભવોની એક જટિલ અને વિકસિત થતી રહેનારી રચના છે.

 

વ્યક્તિત્વમાં નીચેનાં તત્ત્વોનો સમાવેશ થાય છે:

 

1.  શારીરિક લક્ષણો: દેખાવ, શરીરની ભાષા, બોલવાની શૈલી.

2.  માનસિક લક્ષણો: બુદ્ધિમતા (IQ), સર્જનાત્મકતા, વિચારસરણી.

3.  ભાવનાત્મક લક્ષણો: ભાવનાઓને નિયંત્રિત કરવાની ક્ષમતા (EQ), સહાનુભૂતિ, આત્મવિશ્વાસ.

4.  સામાજિક લક્ષણો: વ્યવહારકુશળતા, નેતૃત્વ ગુણ, ટીમમાં કામ કરવાની ક્ષમતા.

5.  નૈતિક લક્ષણો: સાચું-ખોટુંની સમજ, ઇમાનદારી, જવાબદારીની ભાવના.

 

સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, વ્યક્તિત્વ એ વ્યક્તિને અન્યોથી અલગ અને વિશિષ્ટ બનાવે છે.

 

 

 વિદ્યાર્થીના વ્યક્તિત્વ ઘડતરમાં શિક્ષકની ભૂમિકા

 

શિક્ષકની ભૂમિકા માત્ર પાઠ્યપુસ્તકોનું જ્ઞાન આપવા સુધી મર્યાદિત નથી. વિદ્યાર્થીના વ્યક્તિત્વના સર્વાંગી વિકાસમાં શિક્ષક એક માર્ગદર્શક, સુધારક અને પ્રેરણાસ્ત્રોત તરીકે મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેની ભૂમિકા નીચે મુજબ છે:

 

૧. રોલ મોડલ (અનુકરણીય આદર્શ) તરીકે:

બાળકો અનુકરણ દ્વારા શીખે છે. શિક્ષકનું વર્તન, બોલવાની રીત, સિદ્ધાંતો માટેની પ્રતિબદ્ધતા, ઇમાનદારી અને અન્ય લોકો પ્રત્યેનો આદર વિદ્યાર્થીઓ પર ઊંડો અસર કરે છે. એક સારો શિક્ષક જે કહે છે તે જ કરે છે, આ વિદ્યાર્થીઓમાં નૈતિક મૂલ્યોની નિંદર કરે છે.

 

૨. સુરક્ષિત અને સહાનુભૂતિપૂર્ણ વાતાવરણનું સર્જન:

જ્યારે વર્ગનું વાતાવરણ ભયમુક્ત, સહિયારું અને સમર્થન આપનારું હોય છે, ત્યારે વિદ્યાર્થી પોતાના વિચારો અને રાય મુક્તપણે રજૂ કરવા માટે સુરક્ષિત અનુભવે છે. આ આત્મવિશ્વાસ વધારવામાં અને સ્વતંત્ર વિચારસરણી વિકસાવવામાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

 

૩. વ્યક્તિગત ભેદને ઓળખવા અને પોષવા:

એક સમજદાર શિક્ષક દરેક વિદ્યાર્થીની અનન્ય પ્રતિભા, રુચિઓ અને સીખવાની શૈલીને ઓળખે છે. તે દરેક વિદ્યાર્થીને તેના અનુસાર પ્રોત્સાહિત કરીને તેનો વિકાસ સાધે છે. આ વ્યક્તિત્વના વિકાસ માટે અત્યંત જરૂરી છે.

 

૪. નૈતિક મૂલ્યોનું ઘડતર:

શિક્ષક વાર્તાઓ, ચર્ચાઓ, સામૂહિક પ્રવૃત્તિઓ અને પોતાના વર્તન દ્વારા ઇમાનદારી, ન્યાય, સહિષ્ણુતા, શિસ્ત અને સમયની પાબંદી જેવા મૂલ્યો વિદ્યાર્થીઓમાં રોપે છે. આ મૂલ્યો વ્યક્તિત્વનો મજબૂત પાયો રચે છે.

 

૫. ટીમવર્ક અને નેતૃત્વ ગુણોનો વિકાસ:

સમૂહ પ્રોજેક્ટ, ચર્ચા, ભાષણ, રમત-ગમત અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો દ્વારા શિક્ષક વિદ્યાર્થીઓમાં સહકાર, સંચાર ક્ષમતા અને નેતૃત્વ જેવા સામાજિક ગુણો વિકસાવે છે.

 

૬. આત્મવિશ્વાસ અને આત્મ-સન્માનનું નિર્માણ:

છોતરાઓના નાના-મોટા પ્રયત્નોની પ્રશંસા કરવી, તેમને જવાબદારી આપવી અને નિષ્ફળતા સામે કેવી રીતે નિડર રહેવું તે શિખવવું, એ વિદ્યાર્થીમાં સ્વાભિમાન અને આત્મવિશ્વાસની ભાવના પેદા કરે છે.

 

૭. જીવન કૌશલ્યો (Life Skills) શિક્ષણ:

એક સારો શિક્ષક પાઠ્યપુસ્તકની જ્ઞાન સાથે સમસ્યા નિરાકરણ, નિર્ણય લેવાની ક્ષમતા, સમય પ્રબંધન અને તણાવ પ્રબંધન જેવા આવશ્યક જીવન કૌશલ્યો શિખવવાનું કામ પણ કરે છે.

 

શિક્ષક એક બાગ બંધારિયા સમાન છે, જે વિદ્યાર્થી રૂપી છોડને પોષે છે, તેને સહારો આપે છે અને તેને એક સફળ, જવાબદાર અને સંપૂર્ણ વ્યક્તિ તરીકે વિકસિત થવામાં મદદ કરે છે. શાળા એ વ્યક્તિત્વ ઘડતરનું પ્રથમ અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ કાર્યશાળા છે અને શિક્ષક તેના મુખ્ય શિલ્પી છે.

શિક્ષકની ભૂમિકા પરિવાર અને સમાજ સાથે જોડાયેલી છે; તે એકલા જ વ્યક્તિત્વ ઘડી શકતા નથી. આધુનિક સમયમાં, શિક્ષકોને ટેક્નોલોજી અને માનસિક આરોગ્ય જેવા વિષયોમાં પણ તાલીમ મળવી જોઈએ જેથી તેઓ વિદ્યાર્થીઓના વ્યક્તિત્વને વધુ અસરકારક રીતે આકાર આપી શકે. આમ, શિક્ષક વિદ્યાર્થીના વ્યક્તિત્વને માત્ર શીખવીને જ નહીં, પરંતુ પ્રેરણા આપીને પણ વિકસાવે છે.