ગાર્ડનરે આપેલા બહુવિધ બુદ્ધિના સિદ્ધાંતનો શિક્ષણમાં વિનિયોગ|Gardner's theory of multiple intelligences

ગાર્ડનરે આપેલા બહુવિધ બુદ્ધિના સિદ્ધાંતનો શિક્ષણમાં વિનિયોગ તમેકે વીરીતે કરશો?

 

હોવર્ડ ગાર્ડનરનો બહુવિધ બુદ્ધિનો સિદ્ધાંત (Multiple Intelligences Theory) શિક્ષણ ક્ષેત્રે એક ક્રાંતિકારી વિચારસરણી રજૂ કરે છે, જે મુજબ દરેક વ્યક્તિની બુદ્ધિ એક જ પ્રકારની નથી હોતી, પરંતુ તે વિવિધ સ્વરૂપોમાં હોય છે. ગાર્ડનરે આઠ (કે તેથી વધુ) પ્રકારની બુદ્ધિ ઓળખી છે:

 

1. ભાષાકીય બુદ્ધિ (Linguistic Intelligence) 

2. તાર્કિક-ગાણિતિક બુદ્ધિ (Logical-Mathematical Intelligence) 

3. સ્થાનિક બુદ્ધિ (Spatial Intelligence) 

4. સંગીતમય બુદ્ધિ (Musical Intelligence) 

5. શારીરિક-ગતિસંચાલન બુદ્ધિ (Bodily-Kinesthetic Intelligence) 

6. અંતરવૈયક્તિક બુદ્ધિ (Interpersonal Intelligence) 

7. આંતરવૈયક્તિક બુદ્ધિ (Intrapersonal Intelligence) 

8. નૈસર્ગિક બુદ્ધિ (Naturalist Intelligence) 

 

આ સિદ્ધાંતનો શિક્ષણમાં વિનિયોગ કરવા માટે શિક્ષકે વિદ્યાર્થીઓની વિવિધ બુદ્ધિઓને ઓળખી, તેમના શિક્ષણને વધુ સર્જનાત્મક, સમાવેશી અને અસરકારક બનાવવું જોઈએ. નીચે હું આ સિદ્ધાંતનો શિક્ષણમાં કેવી રીતે ઉપયોગ કરી શકાય તેની વ્યવહારિક રીતો જણાવું છું:

 

 1. વિદ્યાર્થીઓની બુદ્ધિનું મૂલ્યાંકન

 કેવી રીતે?: શિક્ષકે વિદ્યાર્થીઓની વિવિધ બુદ્ધિઓ ઓળખવા માટે પ્રવૃત્તિઓ, પ્રશ્નાવલી, અથવા નિરીક્ષણનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. દાખલા તરીકે, કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ લેખનમાં સારા હોય (ભાષાકીય), જ્યારે અન્ય ચિત્રો દોરવામાં (સ્થાનિક) અથવા ટીમમાં કામ કરવામાં (અંતરવૈયક્તિક) નિપુણ હોય.

 ઉદાહરણ: વિદ્યાર્થીઓને એક વિષય (જેમ કે "પર્યાવરણ") પર વિવિધ રીતે કામ કરવા દો—કેટલાક નિબંધ લખે, કેટલાક ચિત્ર બનાવે, કેટલાક ગીત રચે, અથવા ટીમમાં ચર્ચા કરે. આનાથી તેમની મજબૂત બુદ્ધિ ઓળખાશે.

 

 2. વૈવિધ્યસભર શિક્ષણ પદ્ધતિઓ

 કેવી રીતે?: શિક્ષકે એક જ વિષયને શીખવવા માટે બહુવિધ બુદ્ધિઓને લક્ષ્ય બનાવતી પદ્ધતિઓ અપનાવવી જોઈએ, જેથી દરેક વિદ્યાર્થી પોતાની રીતે શીખી શકે.

 ઉદાહરણ:

   ભાષાકીય: વાર્તા લખાવવી, ચર્ચા કરાવવી, અથવા પ્રસ્તુતિ આપવા દેવી.

   તાર્કિક-ગાણિતિક: સમસ્યા હલ કરવાની પ્રવૃત્તિઓ, ગણિતના પ્રશ્નો, અથવા તર્ક આધારિત રમતો.

   સ્થાનિક: ચિત્રો, ડાયાગ્રામ, અથવા 3D મોડેલ બનાવવા.

   સંગીતમય: વિષય સાથે સંબંધિત ગીત રચવું કે ગાવું.

   શારીરિક-ગતિસંચાલન: નાટક, રોલ-પ્લે, અથવા હેન્ડ્સ-ઓન પ્રવૃત્તિઓ.

   અંતરવૈયક્તિક: ગ્રૂપ પ્રોજેક્ટ, ટીમ ડિસ્કશન, અથવા પીઅર ટીચિંગ.

   આંતરવૈયક્તિક: સ્વ-પ્રતિબિંબ (રિફ્લેક્શન) લખાવવું, જર્નલિંગ, અથવા ધ્યેય નિર્ધારણ.

   નૈસર્ગિક: પ્રકૃતિ સાથે જોડાયેલ પ્રવૃત્તિઓ, જેમ કે બગીચામાં કામ કરવું કે પર્યાવરણનો અભ્યાસ.

 

 3. વ્યક્તિગત શિક્ષણ યોજનાઓ (Individualized Learning Plans)

 કેવી રીતે?: દરેક વિદ્યાર્થીની મજબૂત અને નબળી બુદ્ધિઓને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યક્તિગત શિક્ષણ યોજના બનાવવી. આનાથી દરેક વિદ્યાર્થી પોતાની શક્તિઓનો ઉપયોગ કરી શકે અને નબળાઈઓમાં સુધારો કરી શકે.

 ઉદાહરણ: જે વિદ્યાર્થીને ભાષાકીય બુદ્ધિ વધુ હોય, તેને વાંચન અને લેખન આધારિત પ્રોજેક્ટ આપો. જે વિદ્યાર્થીને સ્થાનિક બુદ્ધિ વધુ હોય, તેને ચિત્રો કે ગ્રાફિક્સ દ્વારા વિષય સમજાવો.

 

 4. સમાવેશી વર્ગખંડ વાતાવરણ

 કેવી રીતે?: વર્ગખંડમાં એવું વાતાવરણ બનાવવું કે જ્યાં વિવિધ બુદ્ધિઓનું મૂલ્ય સ્વીકારાય. શિક્ષકે દરેક વિદ્યાર્થીની વિશિષ્ટ શક્તિઓની કદર કરવી અને તેમને પ્રોત્સાહન આપવું.

 ઉદાહરણ: એક વિદ્યાર્થી જે ગણિતમાં નબળો હોય પરંતુ સંગીતમાં સારો હોય, તેને ગણિતના ખ્યાલો સમજાવવા માટે સંગીતનો ઉપયોગ કરો, જેમ કે ગણિતની પેટર્નને ગીતના લય સાથે જોડવી.

 

 5. પરીક્ષા અને મૂલ્યાંકનમાં વૈવિધ્ય

 કેવી રીતે?: પરંપરાગત લેખિત પરીક્ષાઓ ઉપરાંત વિવિધ બુદ્ધિઓને ધ્યાનમાં રાખીને મૂલ્યાંકન પદ્ધતિઓ અપનાવવી. આનાથી દરેક વિદ્યાર્થી પોતાની શક્તિઓ દર્શાવી શકે.

ઉદાહરણ:

   ભાષાકીય: નિબંધ, વાર્તા, કે પ્રસ્તુતિ.

   સ્થાનિક: ચિત્ર, પોસ્ટર, કે માઇન્ડ મેપ.

   અંતરવૈયક્તિક: ગ્રૂપ પ્રોજેક્ટનું મૂલ્યાંકન.

   શારીરિક-ગતિસંચાલન: નાટક, રોલ-પ્લે, કે પ્રયોગ.

 

 6. ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ

 કેવી રીતે?: આધુનિક ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને વિવિધ બુદ્ધિઓને અનુરૂપ શિક્ષણ સામગ્રી તૈયાર કરવી. દાખલા તરીકે, વિડિયો, ઇન્ટરેક્ટિવ ગેમ્સ, અથવા વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટીનો ઉપયોગ.

 ઉદાહરણ: સ્થાનિક બુદ્ધિ માટે 3D મોડેલિંગ સોફ્ટવેર, સંગીતમય બુદ્ધિ માટે મ્યુઝિક બનાવવાના એપ્સ, અથવા નૈસર્ગિક બુદ્ધિ માટે પર્યાવરણ સંબંધિત એપ્સ.

 

 7. શિક્ષકની તાલીમ અને જાગૃતિ

 કેવી રીતે?: શિક્ષકોએ ગાર્ડનરના સિદ્ધાંત વિશે જાણકારી મેળવવી અને તેને વર્ગખંડમાં લાગુ કરવા માટે તાલીમ લેવી જોઈએ. B.Ed અભ્યાસક્રમમાં આ સિદ્ધાંતને સામેલ કરવો જોઈએ.

 ઉદાહરણ: શિક્ષકો માટે વર્કશોપ યોજવા, જેમાં તેઓ બહુવિધ બુદ્ધિઓને લક્ષ્ય બનાવતી પાઠ યોજનાઓ બનાવવાનું શીખે.

 

 ફાયદા:

 સમાવેશક શિક્ષણ: દરેક વિદ્યાર્થીની વિશિષ્ટ શક્તિઓને મહત્વ આપવાથી તેમનો આત્મવિશ્વાસ વધે છે.

 જોડાણ: વિવિધ શીખવાની રીતો વિદ્યાર્થીઓને વિષય સાથે વધુ જોડે છે.

 સર્જનાત્મકતા: આ અભિગમ વિદ્યાર્થીઓમાં સર્જનાત્મક વિચારસરણી અને સમસ્યા હલ કરવાની ક્ષમતા વધારે છે.

 

 પડકારો અને ઉકેલ:

 સમય અને સંસાધનો: બહુવિધ બુદ્ધિઓને લક્ષ્ય બનાવતી પ્રવૃત્તિઓ બનાવવામાં સમય અને સંસાધનોની જરૂર પડે છે. ઉકેલ: શિક્ષકો ટીમમાં કામ કરીને સંસાધનો શેર કરી શકે.

 મોટા વર્ગખંડો: મોટા વર્ગોમાં વ્યક્તિગત ધ્યાન આપવું મુશ્કેલ હોય છે. ઉકેલ: ગ્રૂપ પ્રવૃત્તિઓ અને પીઅર લર્નિંગનો ઉપયોગ કરો.

 

ગાર્ડનરના બહુવિધ બુદ્ધિના સિદ્ધાંતનો શિક્ષણમાં વિનિયોગ કરવાથી વર્ગખંડ વધુ સમાવેશી, રસપ્રદ અને અસરકારક બને છે. શિક્ષકે વિદ્યાર્થીઓની વિવિધ બુદ્ધિઓને ઓળખી, તેમને અનુરૂપ શિક્ષણ પદ્ધતિઓ, પ્રવૃત્તિઓ અને મૂલ્યાંકન રચવું જોઈએ. આનાથી દરેક વિદ્યાર્થી પોતાની શક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને શીખી શકે છે અને શિક્ષણ પ્રક્રિયા વધુ ફળદાયી બને છે.

 

#gujaratinots #education #gujarati #gujrat #shiksha