બજાર વિભાગીકરણ એટલે શું?|What is Market Segmentation?

બજાર વિભાગીકરણ (Market Segmentation) એટલે સમગ્ર બજારને ગ્રાહકોની સમાન જરૂરિયાતો, રુચિઓ, પસંદગીઓ, અને વર્તન અનુસાર નાના, સજાતીય જૂથોમાં વિભાજીત કરવું. આ પ્રક્રિયાનો મુખ્ય હેતુ એ છે કે કંપનીઓ દરેક જૂથની વિશિષ્ટ જરૂરિયાતોને વધુ સારી રીતે સમજી શકે અને તેમના માટે અનુકૂળ માર્કેટિંગ વ્યૂહરચનાઓ બનાવી શકે.

બજાર વિભાગીકરણ એટલે શું? (What is Market Segmentation?)

બજાર વિભાગીકરણ એ માર્કેટિંગની એક મૂળભૂત સંકલ્પના છે જેમાં સમગ્ર બજાર (સંપૂર્ણ ગ્રાહક સમૂહ)ને નાના, સમાન લક્ષણો ધરાવતા અને વધુ સરળતાથી પહોંચી શકાય તેવા સમૂહોમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે.

સરળ શબ્દોમાં: એવું માનવું કે સમગ્ર બજાર એક જ જેવો છે અને બધા ગ્રાહકોને એક જ ઉત્પાદનથી સંતોષવા માટે એક જ જાહેરાત કરવી, તે અસરકારક નથી. તેના બદલે, ગ્રાહકોની જરૂરિયાતો, રુચિઓ અને વર્તનને આધારે તેમને જૂથોમાં વહેંચવા અને દરેક જૂથ માટે વિશિષ્ટ માર્કેટિંગ મિશ્રણ (ઉત્પાદન, કિંમત, જાહેરાત) તૈયાર કરવું, તેને જ બજાર વિભાગીકરણ કહેવાય.

ઉદાહરણ: એક કપડાંની દુકાન સર્વગ્રાહી નથી હોતી. તે કોઈ એક વિશેષ વર્ગ જેવા કે યુવાનો, બાળકો અથવા office જાય તેવા પુરુષો માટેનાં કપડાં વેચતી હોય છે. આ રીતે, તે પોતાના સીમિત સાધનોને એક ચોક્કસ વર્ગ પર કેન્દ્રિત કરે છે અને વધુ અસરકારક બને છે.

 

બજાર વિભાગીકરણના આધારો

બજાર વિભાગીકરણ માટેના મુખ્ય આધારોને ચાર મુખ્ય શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરી શકાય છે:

૧. ભૌગોલિક વિભાગીકરણ (Geographic Segmentation)

આ વિભાગીકરણમાં બજારને ભૌગોલિક પરિબળોના આધારે વિભાજિત કરવામાં આવે છે.

આધારો: પ્રદેશ, રાજ્ય, શહેર, ગામ, વિસ્તારની આબોહવા, વસ્તી ગીચતા, વગેરે.

ઉદાહરણ:

શહેરી વિસ્તારોમાં ફાસ્ટ ફૂડની ચેઈન (દા.ત., મેકડોનલ્ડ્સ) વધુ સફળ થાય છે, જ્યારે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ખેતી સંબંધિત સાધનો કે ખાતરનું વેચાણ વધુ હોય છે.

ઠંડા પ્રદેશોમાં ગરમ કપડાંનું વેચાણ વધુ હોય છે, જ્યારે ગરમ પ્રદેશોમાં એર કંડિશનર (AC) અને ઠંડા પીણાંનું વેચાણ વધુ હોય છે.

૨. વસ્તી વિષયક વિભાગીકરણ (Demographic Segmentation)

આ સૌથી સરળ અને સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતો વિભાગીકરણનો આધાર છે. તે વસ્તીના આંકડાકીય લક્ષણો પર આધારિત છે.

આધારો: ઉંમર, જાતિ, કૌટુંબિક કદ, આવક, વ્યવસાય, શિક્ષણ, ધર્મ, રાષ્ટ્રીયતા, વગેરે.

ઉદાહરણ:

ઉંમર: બાળકો માટે રમકડાં અને યુવાઓ માટે ફેશનના કપડાંની જાહેરાતો અલગ-અલગ હોય છે.

આવક: લક્ઝરી કાર કંપનીઓ ઊંચી આવક ધરાવતા ગ્રાહકોને લક્ષ્ય બનાવે છે, જ્યારે બજેટ કાર કંપનીઓ મધ્યમ આવક ધરાવતા ગ્રાહકો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

જાતિ: પુરુષો અને સ્ત્રીઓ માટે કોસ્મેટિક્સ અને કપડાંની બ્રાન્ડ્સ અલગ-અલગ હોય છે.

૩. મનોવૈજ્ઞાનિક વિભાગીકરણ (Psychographic Segmentation)

આ વિભાગીકરણ ગ્રાહકોના મનોવૈજ્ઞાનિક અને જીવનશૈલી સંબંધિત પરિબળો પર આધારિત છે.

આધારો: વ્યક્તિત્વ, જીવનશૈલી, મૂલ્યો, શોખ, રુચિઓ, વગેરે.

ઉદાહરણ:

જે લોકો સાહસિક જીવનશૈલી જીવે છે, તેમને ટ્રેકિંગના સાધનો, સ્પોર્ટ્સ બાઈક, વગેરે વેચવામાં આવે છે.

પર્યાવરણ પ્રત્યે જાગૃત ગ્રાહકો માટે ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનો અને ઇકો-ફ્રેન્ડલી વાહનોનું માર્કેટિંગ કરવામાં આવે છે.

૪. વર્તણૂકલક્ષી વિભાગીકરણ (Behavioral Segmentation)

આ વિભાગીકરણ ગ્રાહકોના ખરીદીના વર્તન અને ઉત્પાદન પ્રત્યેના પ્રતિભાવ પર આધારિત છે.

આધારો: ખરીદીનો પ્રસંગ, ઉપયોગનો દર, વફાદારીની સ્થિતિ, લાભની શોધ, ખરીદનારની તૈયારી, વગેરે.

ઉદાહરણ:

ઉપયોગનો દર: જે ગ્રાહકો વારંવાર ખરીદી કરે છે (વારંવાર ઉપયોગ કરનારા), તેમના માટે લોયલ્ટી પ્રોગ્રામ્સ અને ડિસ્કાઉન્ટ ઓફર કરવામાં આવે છે.

ખરીદીનો પ્રસંગ: ચોકલેટ કંપનીઓ તહેવારો (દા.ત., દિવાળી, રક્ષાબંધન) અને ખાસ પ્રસંગો માટે વિશેષ પેકેજિંગ અને ઓફર્સ રજૂ કરે છે.

બ્રાન્ડ વફાદારી: જે ગ્રાહકો કોઈ ચોક્કસ બ્રાન્ડ પ્રત્યે વફાદાર હોય છે, તેમને જાળવી રાખવા માટે ખાસ સંદેશા અને સેવાઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે.

આ ચાર મુખ્ય આધારોનો ઉપયોગ કરીને કંપનીઓ તેમના ગ્રાહકોને વધુ સારી રીતે સમજી શકે છે અને તેમને લક્ષ્ય બનાવી શકે છે, જેના પરિણામે માર્કેટિંગ પ્રયાસો વધુ અસરકારક અને નફાકારક બને છે.

બજાર વિભાગીકરણ એ કોઈપણ વ્યવસાયની સફળતા માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. તે વ્યવસાયને યોગ્ય ગ્રાહકોને યોગ્ય ઉત્પાદન, યોગ્ય કિંમતે, યોગ્ય જગ્યાએ અને યોગ્ય પ્રોમોશનથી પહોંચાડવામાં મદદ કરે છે. આનાથી માર્કેટિંગ ખર્ચ કાર્યક્ષમ થાય છે, ગ્રાહક સંતોષ વધે છે અને અંતમાં કંપનીનો નફો પણ વધે છે.