શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન નું જ્ઞાન શિક્ષકને હોવું જરૂરી છે પ્રસ્તુતવિધાન સાથેતમારાવિચારો સ્પષ્ટકરો|It is essential for a teacher to have knowledge of educational psychology

"શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનનું જ્ઞાન શિક્ષકનેહોવું જરૂરી છે" - આ વિધાન સંપૂર્ણપણે સત્ય અને સમર્થનીય છે.

 

મારા વિચારમાં, શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન એ શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં રહેલા 'હૃદય' અને 'મગજ' વચ્ચેનું કડી સ્વરૂપ છે. તે વિના શિક્ષક માત્ર પાઠ્યપુસ્તકની માહિતી પહોંચાડનાર એક મશીન બની રહે છે, જ્યારે શિક્ષકનું વાસ્તવિક કાર્ય તો વ્યક્તિત્વ નિર્માણનું છે.

 

આ વિધાન સાથે મારા સમર્થનના મુખ્ય બિંદુઓ નીચે મુજબ છે:

 

1. વિદ્યાર્થીઓની માનસિકતા અને વિકાસના તબક્કાઓને સમજવા માટે:

શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન પિયાજે, કોહલબર્ગ, વાઇગોટ્સ્કી જેવા મનોવૈજ્ઞાનિકોના સિદ્ધાંતો દ્વારા શિક્ષકને સમજાવે છે કે વિવિધ ઉંમરના બાળકો કેવી રીતે શીખે છે, તેમની બૌદ્ધિક, સામાજિક અને ભાવનાત્મક ક્ષમતાઓ શું હોય છે. એક શિક્ષક આ જ્ઞાન વિના પ્રાથમિક શાળાના બાળકને અને માધ્યમિક શાળાના કિશોર-કિશોરીને એકસમાન પદ્ધતિથી શીખવવાની ભૂલ કરી શકે છે.

 

2. અધિગમ (Learning) ની પ્રક્રિયાને અસરકારક બનાવવા માટે:

મનોવિજ્ઞાન શિક્ષકને શીખવે છે કે માનવ મગજ કેવી રીતે નવી માહિતી ગ્રહણ કરે છે, સંગ્રહિત કરે છે અને પુનઃપ્રાપ્ત કરે છે. સંકલ્પનાઓ, સ્મૃતિ (memory), ધ્યાન (attention), અને પ્રેરણા (motivation) જેવા પાસાઓને સમજીને શિક્ષક તેનો ઉપયોગ પોતાની શિક્ષણ પદ્ધતિમાં કરી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, એક મનોવૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંત જણાવે છે કે બાળકો પોતાના હાથથી કરીને (kinesthetic learning) વધુ સારી રીતે શીખે છે.

 

3. વ્યક્તિગત ભિન્નતાઓ (Individual Differences) નો સન્માન કરવા માટે:

દરેક વિદ્યાર્થી અનન્ય હોય છે. કોઈ ઝડપથી શીખે છે, તો કોઈને વધુ સમય લાગે છે. કોઈ દૃશ્યાત્મક (visual) શિક્ષણ પસંદ કરે છે, તો કોઈ શ્રવણાત્મક (auditory). શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન શિક્ષકને આ ભિન્નતાઓને ઓળખવા અને દરેક વિદ્યાર્થી માટે અનુકૂળ શિક્ષણ વ્યૂહરચના (teaching strategy) બનાવવામાં મદદ કરે છે.

 

4. એક સકારાત્મક અને સુરક્ષિત વર્ગખંડ વાતાવરણ નિર્માણ કરવા માટે:

વર્ગખંડનું મનોવૈજ્ઞાનિક વાતાવરણ અધિગમને સીધેસીધું પ્રભાવિત કરે છે. મનોવિજ્ઞાન શિક્ષકને શીખવે છે કે કેવી રીતે વિદ્યાર્થીઓમાં હિતેશી અને સહયોગની ભાવના વિકસાવવી, સ્પર્ધાને બદલે સહકારને પ્રોત્સાહન આપવું અને ભૂલ કરવાનો ડર દૂર કરીને એક સુરક્ષિત શિક્ષણાત્મક વાતાવરણ ઊભું કરવું.

 

5. વિદ્યાર્થીઓની ભાવનાત્મક અને વર્તણૂક સંબંધિત સમસ્યાઓનો સામનો કરવા માટે:

આજની યુવા પીઢી તણાવ, ચિંતા, ધ્યાન આપવામાં તકલીફ (ADHD) જેવી various માનસિક સમસ્યાઓથી જૂઝી રહી છે. શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનનું જ્ઞાન શિક્ષકને આ સમસ્યાઓનો શિકાર બનેલા વિદ્યાર્થીઓને ઓળખવામાં, તેમની સહાનુભૂતિપૂર્વક સાંભળવામાં અને જરૂરી માર્ગદર્શન અથવા વિશેષજ્ઞ પાસે મોકલવામાં મદદ કરે છે.

 

6. યોગ્ય મૂલ્યાંકન (Assessment) પદ્ધતિઓ અપનાવવા માટે:

મૂલ્યાંકન માત્ર નંબરો આપવા માટે નથી, પણ વિદ્યાર્થી કેટલું શીખ્યો તે જાણવા માટે છે. મનોવિજ્ઞાન શિક્ષકને different assessment tools, જેમ કે પ્રોજેક્ટ વર્ક, oral tests, presentations, વગેરે બદલાતી પરિસ્થિતિમાં યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરવા શક્ય બનાવે છે.

 

 આજનો શિક્ષક માત્ર 'ટીચર' (Teacher) નથી, તે 'એજ્યુકેટર' (Educator) છે. અને એક સફળ એજ્યુકેટર બનવા માટે ફક્ત વિષયનું જ્ઞાન જ નહીં, પરંતુ વિદ્યાર્થીના મન અને મગજને સમજવાનું જ્ઞાન હોવું અત્યંત જરૂરી છે. તેથી જ, "શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન નું જ્ઞાન શિક્ષકનેહોવું જરૂરી છે" એ વિધાન એક સત્યને દર્શાવે છે.